به گزارش مشرق به نقل از ستاد خبری چهارمین کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی، دکتر سید سعید زاهد زاهدانی رئیس کمیسیون جامعه شناسی کنگره در آغاز جلسه ضمن تعریف مفهوم جامعه شناسی و جامعه شناسی اسلامی گفت: برای این دوره کنگره در این کمیسیون ۳۵ چکیده مقاله به دستمان رسیده است که پس از دو مرحله داوری ۱۰ مقاله مورد قبول واقع شد.
دکتر زاهد در ادامه سخنانش گفت: جامعه شناسی اسلامی با سه رویکرد در نظریه پردازی و تولید علوم انسانی اسلامی و جامعه شناسی وجود دارد که اولین رویکرد که پر انتشار تر از دو رویکرد دیگر هم هست مربوط به مؤسسه پژوهشی امام خمینی(ره) است و در آن روش های موجود در علوم انسانی به رسمیت شناخته می شود ولی در جمع بندی از سایر روش ها بهره مند می شویم. در این روش پژوهشی مسأله را از جامعه اسلامی می گیریم پس موضوع را اسلامی تلقی می کنیم. در اینجا ملاحظاتی انجام می شود و نظریه پردازی با توجه به متون اتفاق می افتد و بعد به همان روش های تحقیق متداول جمع آوری می شود و در نهایت اگر با دانش وحیانی مغایرت نداشته باشد منعکس می شود.
وی افزود: در رویکرد بعدی به روش فلسفه ملاصدرا تحقیق شکل گرفته است و تلاش می شود روش های تجربی را اتخاذ کنند. رویکرد دیگر رویکرد فرهنگستان علوم است که آن را «فلسفه شدن یا فاعلیت» می نامیم. روش تحقیق جدیدی از دل این فلسفه بیرون می آید. مبانی همه از فلسفه شدن، شاخص سازی و مطالعات تجربی کار را پیش می برند. الگوی راه (نقشه راه) تنظیم شده است بحث تجربی را هم پیش می برند.
دکتر زاهد در ادامه سخنانش تصریح کرد: امروز و در چهارمین گام برگزاری کنگره علوم انسانی اسلامی می توانیم اذعان کنیم که بحث ها پخته تر از کنگره های سابق شده است و باید این نوید را به علاقه مندان جامعه شناسی اسلامی بدهیم که می توانند با رجوع به مقالات این کنگره و تدقیق و تحقیق در روش شناسی های آن در این زمینه راهنمای علمی تحقیق داشته باشند. باید بدانیم دانش چیز سیاری است که دائم در حال پویایی است و نمی شود آن را زنجیر کرد.
او ادامه داد: مقاله جامعه شناسی با رویکرد سه وجهی در فلسفه شدن (حس، قلب و عقل) به مبحث جدایی ناپذیری این سه عنصر اصلی زندگی انسان تأکید می کند، اینجا می گوییم حس و قلب و عقل هر سه با هم کار می کنند در بحث های فرهنگستانی این رویکرد سه وجهی همه جا قابل طرح و قابل دفاع است.
رئیس کمیسیون جامعه شناسی اسلامی چهارمین کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی درباره اهداف کلی مقاله خود گفت: هدف کلی من در نگارش این مقاله، ارائه نظریه تازه ای از زاویه دیدگاه سه وجهی با رویکرد رابطه فرد و جامعه در مورد مطالعه خانواده است. در اینجا باید تآکید کنیم که جامعه شناسی اسلامی نه تنها به جامعه شناسی وفادار است بلکه آن را کامل می کند. آنچه امروز در غرب شکل گرفته است و به ما هم صادر شده فقط یک وجهه جامعه شناسی است و ما در پی آن هستیم که دو وجهه دیگر آن را با کمک علوم اسلامی به تکامل رسانیم.
وی در ادامه با بیان اهداف جزیی تحقیق گفت: ارائه نظریه ای با ویژگی های معرفی مدل عوامل دخیل در رفتارهای درون خانواده، مدل عوامل دخیل در ارتباط خانواده با بیرون، ارائه مدل هایی که قابلیت کمیت گذاری دقیق داشته باشند و اینکه بتوانیم بر ساحت های مختلف زندگی انسان اجتماعی درون خانواده، بیرون خانواده و درون اجتماع بپردازیم از اهداف مهم این بحث است.
دکتر زاهد در باب مبانی هستی شناسی این پژوهش گفت: در بحث هستی شناسی با استفاده از استدلال های شهید مطهری در اصالت فرد و جامعه و استنباط اصالت رابطه از مطالب ایشان در کتاب جامعه و تاریخ جمع بندی خود را با استناد به فلسفه فاعلیت مرحوم سید منیرالدین حسینی الهاشمی و استفاده از بحث فاعل محوری، فاعل تصرفی و فاعل تبعی ایشان به سامان رسانده ایم. در پیروی از فلسفه فاعلیت آن مرحوم داشتن اراده و یا به عبارت دیگر عملکرد مستقل و در عین حال مقید و متقوم یا وابسته این سه عامل در ارتباط با یکدیگر را در پدیده های اجتماعی اصل گرفته ایم. اندیشمندان مختلف جامعه شناسی امروز از جمله هابرماس، بوردیو وگیدنز نیز به نظریه پردازی با ترکیبی از این عوامل پرداخته اند. هرچند عمده تلاش آنان بر هستی شناسی اجتماعی مبتنی بر اصالت فرد و جامعه قرار دارد اما در مورد رابطه نیز سخن گفته اند به طوری که برخی از منتقدین به درستی به رابطه گرا بودن آنان اشاره می کنند. با این همه ابهاماتی در نظریه پردازی های این اندیشمندان وجود دارد و هنوز هیچ یک نتوانسته اند پاسخ مکفی برای شناخت پدیده های اجتماعی فراهم کنند هرچند تلاششان دریافت از مسایل اجتماعی را دقیق تر و کامل تر از گذشته کرده است.
رئیس کمیسیون جامعه شناسی این کنگره ادامه داد: به نظر من ضعف عمده این رویکردها عدم توجه به سه عامل فرد، جمع و رابطه به طور مجزا و در عین حال متقوم یا وابسته یکدیگر است. با توجه به سه اصطلاح فاعل ولایی، فاعل تصرفی و فاعل تبعی در فلسفه ولایت مرحوم سید منیرالدین حسینی الهاشمی به نظر می رسد به ترتیب جامعه فاعل ولایی، روابط فاعل تصرفی و افراد فاعل تبعی هستند. همچنین با الهام از سه اصطلاح دیگری که در اندیشه او رایج است و در وصف موضوع به کار می رود؛ توسعه ساختار و کارایی می توان چنین گفت که در نظام های اجتماعی جامعه خصلت توسعه ای دارد زیرا بدنه هر پدیده اجتماعی با روابط ساخت می یابد. افراد خصلت کارایی دارند زیرا آنان هستند که با عملکرد خود منویات اجتماعی را به ظهور می رسانند. با چنین نگاهی ضمن اینکه به اجمال دک ما با درک جامعه شناسی ایج از این سه اصطلاح (فرد، جمع و رابطه) یکی است اما در تبین و تعریف دقیق و عملکرد هر یک، در این نظریه ویژگی های خاصی برای جامعه، روابط و افراد در نظر است.
دکتر زاهد در ادامه با تشریح نظریه خانواده در رویکرد سه وجهی اظهار کرد: براساس نظریه سه وجهی جامعه شناسی، مطالع خانواده در سه وجه می تواند صورت پذیرد: وجه اجتماعی، وجه رابطه ای و وجه فردی. وجه اجتماعی، آنچه زمینه جامعه در اختیار افراد تشکیل دهنده خانواده می گذارد تا بر آن براساس با یکدیگر تعامل کنند را نشان می دهد. در وجه رابطه ای، به فرهنگ می پردازیم و آن ا زمینه در نظر می گیریم. البته در نظر داریم که اساسا فرهنگ عنصر رابطه ای افراد تشکیل دهنده خانواده با جامعه است. به عبارت دیگر افراد از طریق فرهنگ با جامعه رابطه برقرار می کنند. در وجه فردی کنش کنشگران مورد نظر است که اینجا به آن اشاره می کنیم.
وی در ادامه توضیحاتش گفت: جامعه از سه زیر نظام سیاست، فرهنگ و اقتصاد تشکیل می شود. در این پژوهش نشان می دهیم که زمینه اجتماعی هریک از نقش های سه گانه موجود در خانواده اخلاق، اعتقاد و رفتار خود را با توجه به امکانات و محدودیت های زمینه اجتماعی رقم می زنند. به عبارت دیگر آنچه در جامعه مشروعیت دارد و عمل می شود چارچوب اخلاقی، اعتقادی و رفتاری کنشگران خانواده را قید می زند. از این رو سیاست اخلاقی مثلا پدر با توجه به زمینه اخلاق سیاسی در جامعه رقم می خورد و رفتار فرهنگی و یا اقتصادی او نیز با توجه به آنچه در جامعه پذیرفته شده و و جود دارد تعیین می شود. هر چند نوآوری در این امور قابل تصور است اما باید توجه داشت که هر نوآوری باز با توجه به پذیرش زمینه اجتماعی تحقق می یابد.
دکتر زاهد در ادامه با تأکید بر اهمیت فرهنگ در جامعه تصریح کرد: در این میان واسطه ای که افراد خانواده را به شناخت زمینه ها و نحوه به کارگیری آن در اخلاق، اعتقاد و رفتار خود راهبر می شود فرهنگ جامعه است. اگر فرهنگ را به عنوان زمینه در نظر بگیریم، گرایش، بینش و دانش منبعث از فرهنگ سه مقوله اخلاق، اعتقاد و رفتار خانواده را قید می زند. گرایش بیشتر به سمت و یوی جهت گیری، موضع گیری و مجاهده را رقم می زند، بینش انواع جهت گیری، موضع گیری و مجاهده های ممکن را تعیین می کند و دانش زمینه را برای کاربرد جهت گیری، موضع گیری و مجاهده شخص روشن می سازد. در نهایت فرد است که با اتخاذ نوعی جهت گیری اخلاقی، اعتقادی و با موضع گیری خاص اخلاقی، اعتقادی و رفتاری به جهد و تلاش عملی اخلاقی، اعتقادی و رفتاری می پردازد. رفتارهای قابل مشاهده افراد در خانواده به این تربیت رقم می خورد.
این استاد جامعه شناسی دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود گفت: برای مطالعه خانواده می توان هر یک از این وجوه را اختیار کرد و در مورد آن به بررسی وضعیت هر خانواده پرداخت. مطالعه وجه اجتماعی زمینه بروز خانواده های مختلف ممکن در یک جامعه را نشان می دهد. وجه فرهنگی محتمل بودن انواع رفتارهای خانوادگی را به نظر می آورد و مطالعه وجه فردی رفتارهای در هر خانواده را برای ما روشن می کند. واحد مطالعه در نوع اول خانواده در جامعه، در نوع دوم خانواده در فرهنگ و در نوع سوم رفتارهای فردی در خانواه است. هر یک از وجه بررسی خود می تواند یک مطالعه کامل باشد. اگر بخواهیم مطالعه جامعی در مورد خانواده داشته باشیم لازم است هر سه وجه را به انجام برسانیم. با توجه به گستردگی کار می توان به تآسیس شبکه تحقیقاتی در این مورد مبادرت ورزید و با تقسیم کار در مدت زمان کمتری به یک مطالعه کامل دست یافت. همچنین تقسیم کار در رساله های دانشجویی هم می تواند ما را به مقصود هدایت نماید.
دکتر زاهد در پایان سخنان خود تصریح کرد: تفاوت در جوامع، فرهنگ ها و سلوک های فردی در این نظریه روشن می شود. به طور مثال در حال حاضر دو تمدن در رویارویی با هم قرار گرفته اند: تمدن مدرن و تمدن اسلامی که این دو نگاه و دو تقابل عامل بسیاری از مسایل فرهنگی در ایران و جهان شده است و بررسی آن برای پژوهشگران جامعه شناسی و جامعه شناسی اسلامی ضرورت ایجاد کرده است که امیدواریم در پژوهش های بعدی به بررسی آن نیز پرداخته شود.
